栗真真,蘇天琪,洪彪,朱輝,李玉山
沈陽(yáng)藥科大學(xué) 中藥學(xué)院,遼寧 沈陽(yáng) 110016
齊墩果烷型(oleanane)三萜皂苷類化合物又稱β-香樹(shù)脂烷型(β-amyrane)五環(huán)三萜。此類化合物在植物界分布極其廣泛,在植物體內(nèi)作為次生代謝產(chǎn)物,以游離狀態(tài)、氧苷或酯苷的結(jié)合狀態(tài)存在。經(jīng)過(guò)詳細(xì)地文獻(xiàn)檢索,將2000年以后來(lái)源于植物界的齊墩果烷型五環(huán)三萜皂苷的自然分布、結(jié)構(gòu)特征、藥理活性研究成果進(jìn)行總結(jié),為開(kāi)發(fā)利用這些化合物資源提供依據(jù)。共從23科30屬52種植物中分離到齊墩果烷型五環(huán)三萜皂苷類化合物(見(jiàn)表1)。共分離到218個(gè)齊墩果烷型五環(huán)三萜皂苷類化合物,皂苷元母核分別為D12-齊墩果烯型、13,28-環(huán)氧-齊墩果烷型、D9(11),12-齊墩果二烯型、D11,13(18)-齊墩果二烯型和D12,15-齊墩果二烯型,其中D12-齊墩果烯型的化合物數(shù)量最多。齊墩果烷型五環(huán)三萜皂苷類化合物具有保肝、抗炎、抗艾滋病病毒、抗菌、降血糖等多種藥理活性,如從多種植物中得到的齊墩果酸(oleanolic acid,1),對(duì)肝臟具有保護(hù)作用,其口服制劑和注射劑在臨床上用于治療乙肝和肝癌等疾病[1](見(jiàn)圖1)。
表1 2000年以來(lái)發(fā)現(xiàn)的齊墩果烷型五環(huán)三萜皂苷類化合物的自然分布
續(xù)表1
圖1 齊墩果酸的化學(xué)結(jié)構(gòu)
從報(bào)春花科(Primulaceae)珍珠菜屬Lysimachia多種植物中分離到D12-齊墩果烯型皂苷類化合物,如從澤珍珠菜L.candida和細(xì)梗香草L.capillipes中得到單條草苷(candidoside,2),從澤珍珠菜L.candida中得到單條草苷甲(candidoside A,3),從細(xì)梗香草L.capillipes中得到細(xì)梗香草皂苷K(capilliposide K,4),從聚花過(guò)路黃L.congestiflora中得到cyclamiretinD-3-O-[Xyl-(1→2)-Glc-(1→4)-[Glc-(1→2)]-Ara](5),從黃連花L.davurica中得到黃連花皂苷H~M(davuricoside H~M,6~11)、黃連花皂苷O (davuricoside O,12)和helicterilic acid (13),從靈香草L.foenum-graecum中得到foenumoside A~E(14~18),從球尾花L.thyrsiflora中得到saponin A~B(19~20)[2]。從毛茛科(Ranunculaceae)植物白頭翁Pulsatillachinensis中得到常春藤皂苷元 3-O-β-D-吡喃葡萄糖基-(1→4)-[α-L-吡喃鼠李糖基-(1→2)]-α-L-吡喃阿拉伯糖(21)、常春藤皂苷元 3-O-α-L-吡喃鼠李糖基-(1→2)-α-L-吡喃阿拉伯糖(22)、齊墩果酸 3-O-β-D-吡喃葡萄糖基-(1→4)-[α-L-吡喃鼠李糖基-(1→2)]-α-L-吡喃阿拉伯糖(23)、齊墩果酸 3-O-β-D-吡喃葡萄糖基-(1→3)-[α-L-吡喃鼠李糖基]-(1→2)-α-L-吡喃阿拉伯糖(24)、齊墩果酸 3-O-α-L-吡喃鼠李糖基-(1→2)-α-L-吡喃阿拉伯糖(25)[3]。從該植物中還得到常春藤皂苷元28-O-[吡喃葡萄糖酯苷](26)、3-O-[吡喃阿拉伯糖基]常春藤皂苷元28-O-[吡喃葡萄糖酯苷] (27)、3-O-[吡喃阿拉伯糖基]常春藤皂苷元28-酸(28)、常春藤皂苷元28-酸(29)[4]。從紫金???Myrsinaceae)杜莖山屬(Maesa)多種植物中也得到D12-齊墩果烯型皂苷,如從瑪莎坦陀羅M.tentra中得到maetenosides A~B(30~31),從疏花杜莖山M.laxiflora中得到maelaxins A~F(32~37),從冷飯果(M.ramentacea)中得到3-O-{[(α-L-rhamnopyranosyl(1→2)-α-L-rhamnopyranosyl(1→2)β-D-galactopyranosyl(1→3)]-β-D-glucopyranosyl(1→2)]-β-D-glucuronopyranosyl}barringtogenol C21,22-O-diangeloate(38)[5]。從五加科(Araliaceae)植物竹節(jié)參P.japonicus中得到oleanolic acid 3-O-β-D-(6′-methyl ester)-glucuronopyranosyl-28-O-β-D-glucopyranoside(39)、oleanolic acid 3-O-[β-D-glucuronopyranosyl(1→2)-β-D-glucopyranosyl]-28-O-β-D-glucopyranoside(40)、oleanolic acid 3-O-α-L-arabinofuranosyl (1→4)-β-D-glucuronopyranoside(41)、oleanolic acid 3-O-β-D-glucuronopyranosyl-28-O-β-D-glucopyranoside(42)、oleanolic acid 3-O-[α-L-arabinofuranosyl(1→4)-β-D-glucopyranosyl]-28-O-β-D-glucopyranoside(43)、oleanolic acid 28-O-β-D-glucopyranoside(44)、oleanolic acid 3-O-β-D-glucopyranosyl-(1→2)-β-D-(6′-methyl ester)-glucuronopyranosyl-28-O-β-D-glucopyranoside(45)[6]。從豆科 (Leguminosae)植物天藍(lán)苜蓿M.lupulina和紫苜蓿M.sativa中得到medicagenic acid 3-O-β-D-glucopyranoside(46)和medicagenic acid 3,28-di(O-β-D-glucopyranoside)(47),從紫苜蓿M.sativa中得到3-O-[β-D-galactopyranosyl-(1→2)-α-L-arabinopyranosyl]-28-O-β-D-glucopyranosylhederagenin(48)、23-or28-O-β-D-glucopyranosyl-3-O-[β-D-galactopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyl]medicagenate(49)、28-O-β-D-glucopyranosyl-3-O-[α-L-arabinopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyl-(1→2)-O-β-D-glucopyranosyl]medicagenate(50)、28-O-[β-D-xylopyranosyl-(1→4)-α-L-rhamnopyranosyl-(1→2)-α-L-arabinopyranosyl]-3-O-β-D-glucopyranosyl-medicagenate(51)、28-O-[β-D-xylopyranosyl-(1→4)-α-L-rhamnopyranosyl-(1→2)-α-L-arabinopyranosyl]-3-O-[O-β-D-glucopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyl]-medicagenate(52)、soyasapogenol B1(53)、medicagenic acid(54)、3β-[O-α-D-glucopyranosyl-(1→4)-β-D-glucopyranosyl]-2β-hydroxy-△12-oleanene-23,28-dioic acid (55)、hederagenin(56)、bayogenin(57)、medicagenic acid 3-O-β-D-glucuronopyranoside(58)、2-β-hydroxy-3-β-O-(glucopyranosyl)-28-O-[β-D-xylopyranosyl-(1→4)-α-L-rhamnopyranosyl-(1→2)-α-L-arabinopyranoside]-△12-olean-23-oic acid(59)、3-O-[α-L-arabinopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyl-(1→2)-α-L-arabinopyranoside] hederagenin(60)、28-O-[β-D-xylopyranosyl-(1→4)-α-L-rhamnopyranosyl-(1→2)-α-L-arabinopyranosyl] medicagenate(61)、2β-hydroxy-3-β-D-glucuronopyranosyl-28-O-[α-L-arabinopyranosyl-(1→2)-α-L-arabinopyranoside]-△12-olean-23-oic acid(62)、3-O-[β-D-glucopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyl]-2β,3β,16α-trihydroxyolean-12-ene-23,28-dioic acid-23-O-α-L-arabinopyranosyl-28-O-[β-D-apiofuranosyl-(1→3)-β-D-xylopyranosyl-(1→4)-α-L-arabinopyranosyl-(1→2)-α-L-arabinopyranoside](63)、medicagenate-3-O-β-D-glucuronopyranosyl-28-β-D-glucuronopyranoside(64)、medicagenate-3-O-[β-D-glucopyranosyl-(1→3)-β-D-glucopyranosyl]-28-O-β-D-glucopyranoside(65)、medicagenate-3-O-β-D-glucopyranosyl-28-O-[α-L-rhamnopyranosyl-(1→2)-α-L-arabinopyranoside](66)、medicagenate-3-O-[α-L-rhamnopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranoside(67)、medicagenate-3-[β-D-glucopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyl]-28-O-β-D-glucopyranoside(68)、medicagenate-3-O-[α-L-rhamnopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyl]-28-O-β-D-glucopyranoside(69)、medicagenate-3-O-[α-L-arabinopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyl-(1→2)-α-L-arabinopyranosyl]-28-O-β-D-glucopyranoside(70)、medicagenate-3-β-D-glucuronopyranosyl-CH3-28-β-D-xylopyranosyl-(1→4)-α-L-rhamnopyranosyl-(1→2)-α-L-arabinopyranoside(71)、bayogenin-3-O-[β-D-galactopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyl]-28-O-β-D-glucopyranoside(72)、medicagenate-3-O-[β-D-glucopyranosyl-(1→3)-β-D-glucopyranosyl]-28-O-[β-D-xylopyranosyl-(1→4)-α-L-rhamnopyranosyl-(1→2)-α-L-arabinopyranoside](73)、zanhic acid -3-O-[β-D-glucopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyl]-28-O-[β-D-xylopyranosyl-(1→4)-α-L-rhamnopyranosyl-(1→2)-α-L-arabinopyranoside](74)、medicagenate-3-O-[β-D-glucopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyl]-28-O-[β-D-xylopyranosyl-(1→4)-α-L-rhamnopyranosyl-(1→2)-α-L-arabinopyranoside](75)、zanhic acid-3-O-[β-D-glucopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyl]-28-O-{β-D-xylopyranosyl-(1→4)-[β-D-apiofuranosyl-(1→3)]-α-L-rhamnopyranosyl-(1→2)-α-L-arabinopyranoside}(76)、medicagenate-3-O-[β-D-glucopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranosyl]-28-O-{β-D-xylopyranosyl-(1→4)-[β-D-apiofuranosyl(1→3)]-α-L-rhamnopyranosyl-(1→2)-α-L-arabinopyranoside}(77)、2β-hydroxy-3β-O-(β-D-glucopyranosyl)-△12-oleanene-23,28-dioic acid(78),從南苜蓿M.polymorpha中得到medicago-saponin P1 3-O-α-L-rhamnopyranosyl-(1→2)-α-L-arabino-pyranosyl-caulophyllogenin-28-O-β-D-glucopyranosyl-(1→6)-β-D-glucopyranoside (79)和medicago-saponin P2 3-O-α-L-rhamnopyranosyl-(1→2)-α-L-arabino-pyranosyl-caulophyllogenin-28-O-β-D-glucopyranoside (80),從紫苜蓿M.sativa、褐斑苜蓿M.arabica中得到3-O-[α-L-arabinopyranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranoside] hederagenin(81)和hederagenin-3-O-[β-D-glucopyranosyl-(1→2)-α-L-arabinopyranosyl]-28-O-β-D-glucopyranoside (82),從褐斑苜蓿M.arabica中得到3-O-(α-L-arabinopyranoside)-28-O-(β-D-glucopyranosyl)bayogenin(83)、3-O-(α-L-arabinopyranosyl)-28-O-(β-D-glucopyranoside)hederagenin(84)、3-O-(α-L-arabinopyranosyl) bayogenin(85)、3-O-(α-L-arabinopyranosyl) hederagenin(86)、3-O-[α-L-arabinopyranosyl(1→2)-β-D-glucopyranosyl]-28-O-β-D-glucopyranosyl 2-β-hydroxyoleanolic acid (87)[7]。從石竹科(Caryophyllaceae)植物金鐵鎖Psammosilenetunicoides中得到3-O-β-D-galactopyranosyl-(1→2)-β-D-glucuronopyranosyl-gypsognin(88)、3-O-β-D-galactopyranosyl-(1→2)-[β-D-xylopyranosyl-(1→3)]-β-D-glucuronopyranosyl-gypsogenin(89)、3-O-β-D-galactopyranosyl-(12)-β-D-glucuronopyransyl-gypsogenin-28-O-β-D-xylopyranosyl-(1→4)-[β-D-glucopyranosyl-(1→3)]-α-L-rhamnopyranosyl(1→2)-β-D-fucopyranoside(90)、3-O-β-D-galactopyranosyl-(1→2)-[β-D-xylopyranosyl-(1→3)]-β-D-glucuronopyranosylgypsogenin-28-O-β-D-xylopyranosyl-(1→4)-[β-D-glucopyranosyl-(1→3)]-α-L-rhamnopyranosyl(1→2)-β-D-fucopyranoside (91)、3-O-β-D-galactopyranosyl-(1→2)-β-D-glucuronopyransyl-gypsogenin-28-O-β-D-xylopyranosyl-(1→4)-[β-D-6-O-acetylglucopyranosyl-(1→3)]-α-L-rhamnopyranosyl(1→2)-β-D-fucopyranoside(92)[8]。從豆科(Leguminosae)植物淹沒(méi)何歡Albiziainundata中得到3-O-[α-L-arabinopyranosyl-(1→6)]-2-acetamido-2-deoxy-β-D-glucopyranosyl oleanolic acid(93)、3-O-[α-L-arabinopyranosyl-(1→6)]-2-acetamido-2-deoxy-β-D-glucopyranosyl echinocystic acid(94)、3-O-[α-L-arabinopyranosyl(1→2)-α-L-arabinopyranosyl(1→6)]-β-D-glucopyranosyl oleanolic acid (95)、3-O-[β-D-xylopyranosyl-(1→2)-α-L-arabinopyranosyl-(l→6)]-β-D-glucopyranosyl oleanolic acid (96)[9]。從無(wú)患子科(Sapindaceae)植物文冠果Xanthocerassorbifolia中得到3-O-β-D-glucopyranosyl(1→2)-β-D-glucopyranosyl-28-O-α-L-rhamnopyranosyl(1→2)[β-D-glucopyranosyl(1→6)]β-D-glucopyra-nosy-21β,22α-dihydroxyl-olean-12-ene(97)[10]、3-O-β-D-glucopyranosyl(1→6)-[angeloyl(1→2)]-β-D-glucopyranosyl-28-O-α-L-rhamnopyranosyl(1 →2)-[β-D-glucopyranosyl(1→6)]-β-D-glucopyranosyl-21β,22α-dihydroxyl-olean-12(98)[11]、3-O-[β-D-galactopyranosyl(1→2)]-α-L-arabinofuranosyl(1→3)-β-D-methyl glucuronic acid-21-O-(3,4-diangeloyl)-α-L-rhamnose-3β,16α,21β,22α,28β-pentahydroxyl-22-acetoxy-olean-12-ene(99)、3-O-[β-D-galactopyranosyl(1→2)]-α-L-arabinofuranosyl(1→3)-β-D-methyl glucuronic acid-21,22-O-diangeloyl-3β,15α,16α,21β,22α,28β-hexahydroxyl-olean-12-ene(100)[12]。從菊科(Asteraceae)植物溴化菊Nardophyllumbryoides中得到olean-12-ene-3β,28-diol(101)[13]。從桃金娘科(Myrtaceae)植物桃金娘Rhodomyrtustomentosa中得到23-O-順式-對(duì)-香豆酰基-2α,3β-二羥基齊墩果烷-12-烯-28-酸(102)、23-O-反式-對(duì)-香豆?;?2α,3β-二羥基齊墩果烷-12-烯-28-酸(103)、3β-O-反式-阿魏酰基-2α,23-二羥基齊墩果烷-12-烯-28-酸(104)、3β-O-反式-對(duì)-香豆?;?2α,23-二羥基齊墩果烷-12-烯-28-酸(105)、3β-O-順式-對(duì)-香豆?;?2α,23-二羥基齊墩果烷-12-烯-28-酸(106)、山楂酸(107)、阿江攬仁酸(108)[14]。從葫蘆科 (Cucurbitaceae)植物苦瓜Momordicacharantia中得到goyasaponins Ⅰ~Ⅱ(109~110),從木鱉M.cochinchinensis中得到momordica saponin Ⅰ(111)[15]。從紅樹(shù)科(Rhizophoraceae)植物紅海欖Rhizophorastylosa中得到3β-O-(E)-coumaroyl-15α-hydroxy-β-amyrin (112)和15α-hydroxy-β-amyrin(113)[16]?;衔?~113的化學(xué)結(jié)構(gòu)見(jiàn)圖2。
圖2 化合物2~113的化學(xué)結(jié)構(gòu)
從五加科(Araliaceae)植物遼東楤木Araliaelata和太白楤木A.taibaiensis等中得到楤木皂苷A (araloside A,114)[17]。從豆科(Leguminosae)植物天藍(lán)苜蓿M.lupulina和紫苜蓿M.sativa中得到soyasaponin Ⅰ(115),從紫苜蓿M.sativa中得到soyasapogenol A~B (116~117)、azukisaponin Ⅱ(118)、azukisaponin Ⅴ(119)、soyasaponin Ⅵ(120)、syasapogenol B-3-β-O-[α-L-rhamnopyranosyl-(1→2)-β-D-galactopy-ranosyl-(1→2)-β-D-glucopyranoside(121)、syasapogenol A-3-β-O-[α-L-rhamnopyranosyl-(1→2)-β-D-galactopy-ranosyl-β-D-glucopyranosyl]-21-O-α-L-rhamnopyranoside(122),從黃花苜蓿M.hispida中得到soyasapogenol D(123)[7]。從無(wú)患子科(Sapindaceae)的文冠果Xanthocerassorbifolia中得到3-O-β-D-glucopyranosyl-28-O-[β-D-glucopyranosyl(1→2)]-β-D-glucopyranosyl-21β,22α-dihydroxyl-olean-12-ene(124)[11]。從菊科(Asteraceae)植物溴化菊Nardophyllumbryoides中得到olean-12-ene-3β,16β-diol(125)[13]?;衔?14~125的化學(xué)結(jié)構(gòu)見(jiàn)圖3。
圖3 化合物114~125的化學(xué)結(jié)構(gòu)
從豆科(Leguminosae)植物紫苜蓿M.sativa中得到soyasapogenol E(126)和dehydrosoyasaponin Ⅰ(127)[7]?;衔?26~127的化學(xué)結(jié)構(gòu)見(jiàn)圖4。
圖4 化合物126~127的化學(xué)結(jié)構(gòu)
從馬鞭草科(Verbenacea)植物牡荊Vitexnegundovar.cannabifolia中得到cannabifolins F(128)、3-epimaslinic acid(129)、2α,3α,24-trihydroxy-olean-12-en-28-oic acid(130)[18]。化合物128~130的化學(xué)結(jié)構(gòu)見(jiàn)圖5。
圖5 化合物128~130的化學(xué)結(jié)構(gòu)
從珙桐科(Nyssaceae)植物珙桐Davidiainvolucrata中得到2α,3β-二羥基齊墩果-12-烯-28-酸(馬斯里酸,131)、2α,3β,23-三羥基齊墩果-12-烯-28-酸(132)、3-O-反式對(duì)-香豆酰馬斯里酸(133)[19]。從豆科(Leguminosae)植物膜莢黃芪Astragalusmembranaceus、賀蘭山黃芪A.hoangtchy中得到syasapogenol B(134)[20]。從馬鞭草科(Verbenaceae)植物蘭塔納海膽Lantanahispida中得到3-acetoxy-22-(2′-methyl-2Z-butenyloxy)-12-oleanen-28-oic acid(135)和3-hydroxy-22-(2′-methyl-2Z-butenoyloxy)-12-oleanen-28-oic acid(136)[21]。從夾竹桃科(Apocynaceae)植物大花假虎刺Carissamacrocarp中得到β-amyrin(137)和methyl oleanolate(138)[22]。從???Moraceae)植物榕樹(shù)Ficussur中得到3-acetoxy-β-amyrin(139)[23]。從囊萼花科(Vochysiaceae)植物小花胡瓜QualeaParviflora中得到bellericagenin B(140)、arjunglucoside Ⅰ(141)和bellericaside B(142)[24]?;衔?31~142的化學(xué)結(jié)構(gòu)見(jiàn)圖6。
圖6 化合物131~142的化學(xué)結(jié)構(gòu)
從使君子科(Combretaceae)植物Combretummolle中得到β-D-glucopyranosyl 2α,3β,6β-trihydroxy-23-galloylolean-12-en-28-oate(143)、combregenin(144)、arjungenin(145)、arjunglucoside I(146)和combreglucoside(147)[25]。從橄欖科(Burseraceae)植物卡氏乳香Boswelliacarterii中得到α-乳香酸(148)[26]。從木通科(Lardizabalaceae)植物石月Stauntoniaobovatifoliola中得到3-O-acetyloleanolic acid(149)、mesenbryanthemoidgenic acid(150)、3β,23-dihydroxyolean-12-en-28-oic acid(151)[27]。從虎耳草科(Saxifragaceae)植物紅葉槭Aceriphyllumrossii中得到3α-hydroxyolean-12-en-27-oic acid(152)、β-peltoboykinolic acid(153)、aceriphyllic acid A(154)、3α,23-diacetoxyolean-12-en-27-oic acid(155)[28]?;衔?43~155的化學(xué)結(jié)構(gòu)見(jiàn)圖7。
圖7 化合物143~155的化學(xué)結(jié)構(gòu)
從安息香科(Styracaceae)植物越南安息香styraxtonkinensis中得到19α-hydroxy-3-oxo-olean-12-en-28-oic acid(156)、6β-hydroxy-3-oxo-olean-12-en-28-oic acid (157)[26]。從虎耳草科(Saxifragaceae)植物紅葉槭Aceriphyllumrossii中得到3-oxoolean-12-en-27-oic acid(158)、23-hydroxy-3-oxoolean-12-en-27-oic acid(159)[28]?;衔?56~159的化學(xué)結(jié)構(gòu)見(jiàn)圖8。
圖8 化合物156~159的化學(xué)結(jié)構(gòu)
從豆科(Leguminosae)植物淹沒(méi)何歡Albiziainundata中得到3-O-[α-L-arabinopyranosyl-(1→2)-α-L-arabinopyranosyl(1→6)]-2-acetamido-2-deoxy-β-glucopyranosyl acacic acid lactone(160)和3-O-[β-D-xylopyranosyl-(1→2)-α-L-arabinopyranosyl(1→6)]-2-acetamido-2-deoxy-β-D-glucopyranosyl acacic acid lactone(161)[9]。從虎耳草科 (Saxifragaceae)植物落新婦Astilbechinensis中得到3β-hydroxy-12-oleanen-27-oic acid(ATA,162)[29]。從衛(wèi)矛科(Celastraceae)植物木果決明子Cassinexylocarpa和Celastrusvulcanicola中得到xyloketal(163)[30]。從虎耳草科(Saxifragaceae)植物紅葉槭Aceriphyllumrossii中得到3α,23-isopropylidenedioxyolean-12-en-27-oic acid(164)[28]。從安息香科(Styracaceae)植物越南安息香Styraxtonkinensis)中得到3β,6β-dihydroxy-11-oxo-olean-12-en-28-oic acid(165)[26]?;衔?60~165的化學(xué)結(jié)構(gòu)見(jiàn)圖9。
1.2.1抗腫瘤活性 foenumoside A~D(14~17)具有較強(qiáng)的細(xì)胞毒活性[1]?;衔?3~96對(duì)B16F10細(xì)胞抑制活性的半數(shù)抑制濃度(IC50)值分別為4.7、5.1、6.9、6.3 μmol·L-1,對(duì)JMAR細(xì)胞的抑制活性IC50值分別為8.7、2.8、10.1、11.5 μmol·L-1,對(duì)MDA1986細(xì)胞抑制活性的IC50值分別為7.3、1.8、9.0、8.2 μmol·L-1,對(duì)SKMEL28細(xì)胞抑制活性的IC50值分別為12.4、9.2、8.6、8.1 μmol·L-1[9]。bcl-2和bax在細(xì)胞凋亡方面發(fā)揮著重要的作用,應(yīng)用不同濃度的楤木皂苷A(araloside A,114)(1、3、10、30、100 μmol·L-1)作用于腎癌細(xì)胞GRC-1和786-O后,細(xì)胞中bcl-2蛋白表達(dá)明顯減弱,而bax蛋白表達(dá)明顯增強(qiáng),并且存在明顯的量-效關(guān)系。表明楤木皂苷A在治療腎癌方面存在潛力[17]。通過(guò)用白血病細(xì)胞HL-60進(jìn)行測(cè)試,發(fā)現(xiàn)從安息香中分離的化合物157、158在不同濃度下都具有細(xì)胞生長(zhǎng)抑制作用,IC50分別是41.0、 14.2 μmol·L-1[26]。
圖9 化合物160~165的化學(xué)結(jié)構(gòu)
1.2.2降血糖活性 momordica saponin Ⅰ (110)可抑制葡萄糖從胃向小腸運(yùn)輸,即抑制小腸刷狀緣葡萄糖轉(zhuǎn)運(yùn)系統(tǒng)來(lái)抑制葡萄糖吸收,從而可以達(dá)到降低餐后血糖的作用[15]。
1.2.3抗炎活性 采用Griess試驗(yàn)方法測(cè)定化合物129~130對(duì)lps誘導(dǎo)RAW264.7巨噬細(xì)胞產(chǎn)生NO具有抑制活性,IC50值分別為27.7、40.5 μmol·L-1[18]。Ponou等[25]用卡拉膠誘導(dǎo)足腫脹的大鼠,以10 mg·kg-1劑量測(cè)定化合物143~147的生物活性并設(shè)吲哚美辛為陽(yáng)性對(duì)照組。研究結(jié)果表明,化合物143~147在卡拉膠注射后6 h內(nèi)均有抗炎活性。與陽(yáng)性對(duì)照相比,化合物143~147在卡拉膠注射后1 h的活性最大,它們的最大抑制活性分別為57.55%、59.71%、65.47%、45.32%、48.92%。Foenumoside E(18)能降低小鼠腹腔淋巴細(xì)胞產(chǎn)生白三烯B4(LTB4)的水平[2]。
1.2.4抗菌活性 化合物135~136對(duì)結(jié)核分枝桿菌H37Rv的MIC均為50 μg·mL-1[21]。β-amyrin(137)對(duì)S.aureus(ATCC 25923)、S.aureus(ATCC 43300)、E.faecium(ATCC 19434)、S.saprophyticus(ATCC 35552)、E.coli(ATCC 25922) 、K.pneumonia(ATCC 700603) 和P.aeruginosa(ATCC 35032)的MIC分別是 0.25、0.25、0.25、0.25、0.12、0.5、1.0 mg·mL-1。methyl oleanolate (138)對(duì)S.aureus(ATCC 25923)、S.aureus(ATCC 43300)、E.faecium(ATCC 19434)、S.saprophyticus(ATCC 35552)、E.coli(ATCC 25922) 、K.pneumonia(ATCC 700603) 和P.aeruginosa(ATCC 35032)的MIC分別是0.25、0.25、0.25、0.25、0.25、0.5、1.0 mg·mL-1[22]。
1.2.5抗HIV 化合物149~151抑制HIV-1蛋白的IC50分別是38.0、28.0、36.0 μg·mL-1[27]。
1.2.6抗凝血活性 采用計(jì)算化學(xué)-生物膜色譜聯(lián)用技術(shù),對(duì)已報(bào)道的一類3,4-二氫-1(1H)-異喹啉酮類GpⅡb/Ⅲa受體抑制劑進(jìn)行了藥效團(tuán)分析,在此基礎(chǔ)上對(duì)楤木皂苷A(araloside A,114)的三維結(jié)構(gòu)與性質(zhì)進(jìn)行了虛擬篩選,結(jié)果與模擬的匹配性達(dá)到6.262,活性預(yù)測(cè)值達(dá)到111.609 nmol·L-1,說(shuō)明楤木皂苷A(114)具有抗凝血活性[17]。
1.2.7抗補(bǔ)體活性 化合物152、155對(duì)補(bǔ)體系統(tǒng)的經(jīng)典通路有抑制作用,IC50值分別為98.5、180.7 μmol·L-1?;衔?58抑制補(bǔ)體系統(tǒng)經(jīng)典通路活性與tiliroside (IC50=70.7 μmol·L-1)相當(dāng),其IC50值為71.4 μmol·L-1[28]。
1.2.8抗衰老活性 楤木皂苷A(araloside A,114)能夠明顯降低老齡小鼠體內(nèi)脂質(zhì)過(guò)氧化物(LPO)和脂褐質(zhì)(LPF)水平,顯著提高超氧化物歧化酶(SOD)和谷胱甘肽過(guò)氧化物酶(GSH-Px) 酶活性,具有明顯的抗氧化能力,表明龍牙楤木皂苷通過(guò)提高機(jī)體內(nèi)源性SOD、GSH-Px等抗氧化酶活性,加快體內(nèi)自由基的清除,這可能是龍牙楤木皂苷延緩衰老的重要生化機(jī)制之一[31]。
1.2.9酶抑制活性 Foenumoside E(18)可抑制環(huán)氧化酶-1(COX-1)和12-脂氧合酶(12-LOX)的活性[2]。
1.2.10抗?jié)兊淖饔?楤木皂苷A(araloside A,114)對(duì)黏膜潰瘍呈顯著抑制作用,采用灌胃給藥,能明顯抑制鹽酸-乙醇性大鼠胃損傷、阿司匹林誘導(dǎo)的大鼠幽門結(jié)扎性胃潰瘍以及大鼠水浸應(yīng)激性胃潰瘍的形成,抑制率為50%~80%,其治療效果和陽(yáng)性對(duì)照藥物甲氰咪唑相當(dāng)[17]。
1.2.11抑制腎素活性 楤木皂苷A(araloside A,114)能夠抑制腎素活性,其IC50為77.4 μmol·L-1[17]。
從報(bào)春花科(Primulaceae)植物細(xì)梗香草Lysimachiacapillipes中得到細(xì)梗香草皂苷E~I(xiàn) (capillipes E~I(xiàn),166~170)[2]?;衔?66~170的化學(xué)結(jié)構(gòu)見(jiàn)圖10。
圖10 化合物166~170的化學(xué)結(jié)構(gòu)
從報(bào)春花科(Primulaceae)植物細(xì)梗香草Lysimachiacapillipes中得到細(xì)梗香草皂苷A~D(capillipes A~D,171~174)[2]。從紫金???Myrsinaceae)杜莖山屬M(fèi)aesa多種植物得到13,28-環(huán)氧-齊墩果烷型皂苷類化合物,如植物馬薩披針形Maesalanceolata中得到3β-O-[α-L-rhamnopyranosyl(1→2)-β-D-galactopyranosyl(1→3)]-[β-D-galactopyranosyl(1→2)]-β-D-glucuronopyranosides α-diol(175)、22α-angeloyloxy-16α-butanoyloxy-13β,28-oxydoolean-21β,28α-diol(176)、16α,22α-diangeloyloxy-13β,28-oxydoolean-21β,-28α-diol(177)、22α-angeloyloxy-13β,28-oxydo-16α-(2-methyl-butanoyloxy)-olean-21β,28α-diol(178)、21β-acetoxy-22α-angeloyloxy-13β,28-oxydo-16α-propanoyloxyolean-28α-ol(179)、21β-acetoxy-22α-angeloyloxy-16α-butanoyloxy-13β,28-oxydoolean-28α-ol(180)、maesasaponin I~I(xiàn)II(181~183)、maesasaponins IV2(184)、maesasaponins IV3(185)、 maesasaponins V2(186)、maesasaponins V3(187)、maesasaponins VII1(188)、maesasaponins VI3(189),從馬薩披針形M.lanceolata和鯽魚(yú)膽Maesaperlarius中得到maesasaponin VI2(190),從Maesajaponoica中得到3-O-[β-D-xylopyranosyl-(1→2)-α-L-rhamnopyranosyl-(1→2)-β-D-galactopyranosyl-(1→3)][β-D-galactopyranosyl-(1→2)]β-D-glucuronopyranosides of 22α-[(Z)-2-hexenoyloxy]-13β,28-oxido-olean-16α,28α-diol(191)、22α-[2′-methylbutanoyl]-13β,28-oxido-olean-16α,28α-diol(192) 、22α-angeloyloxy-13α,28-oxido-olean-16α,28α-diol(193)、 21β,22α-diangeloyloxy-13β,28-oxido-olean-16α,28α-diol(194)、 21β-angeloyloxy,22α-(2′-methylbutanoyl)-13β,28-oxido-olean-16α,28α-diol(195)、 21β-angeloyloxy,22α-[(Z)-2′-hexenoyl]-13β,28-oxido-olean-16α,28α-diol (196),從頂花杜莖山Maesabalansae中得到化合物maesabalides I~VI(197~202)[5]。從報(bào)春花科(Primulaceae)植物小果香草Lysimachiamicrocarpa中得到化合物cyclamiretin A-3-O-[Xyl-(1→2)-Glc-(1→2)-[Glc-(1→4)]-Ara](203),從黃連花Lysimachiadavurica中得到黃連花皂苷C~E(davuricoside C~E,204~206)、deglucocyclamin I(207)、primulanin A (208)、primulanin(209),從珍珠菜Lysimachiacandida中得到lysikokianoside(210),從落地梅(重樓排草,Lysimachiaparidiformis)中得到重樓排草皂苷(paridiformoside,211)[2]?;衔?71~211的化學(xué)結(jié)構(gòu)見(jiàn)圖11。
圖11 化合物171~211的化學(xué)結(jié)構(gòu)
從夾竹桃科(Apocynaceae)植物大花假虎刺Carissamacrocarpa中得到3β-hydroxyolean-11-en-28,13β-olide (212)[22]。從馬鞭草科(Verbenaceae)植物牡荊Vitexnegundovar.cannabifolia中得到cannabifolin E(213)[18]。從忍冬科(Caprifliaceae)植物法國(guó)冬青Viburnumawabuki中得到13,18-ep-oxy-11-oleanene-3-one(214)[32]?;衔?12~214的化學(xué)結(jié)構(gòu)見(jiàn)圖12。
圖12 化合物212~214的化學(xué)結(jié)構(gòu)
2.2.1細(xì)胞毒性 capilliposide B(172)和capilliposide D(174)對(duì)卵巢癌腫瘤株A-278的IC50分別為0.1、0.2 μg·mL-1[2]。
2.2.2溶血作用 狹葉密花樹(shù)Maesalanceolata的maesasaponins混合物有很強(qiáng)的溶血作用,其HC50(50%紅血球被溶解時(shí)的質(zhì)量濃度)為1.4 mg·L-1,而從中純化得到的單體皂苷maesasaponin IV3(185)、maesasaponin V3(187)和maesasaponin VI2(190)的溶血作用更強(qiáng),HC50值分別為0.7、0.7、 0.8 mg·L-1[5]。
2.2.3滅螺作用 以血吸蟲(chóng)的宿主Biomphalariaglabrata為毒殺對(duì)象進(jìn)行試驗(yàn),結(jié)果表明maesasaponins混合物具有極強(qiáng)的毒殺活性,其半數(shù)致死量LC50為1.25 mg·L-1,而從中分離的單體maesasaponin VI2(190)的毒性更強(qiáng),在1.5 mg·L-1時(shí)即可殺滅實(shí)驗(yàn)中所有的螺,LC50達(dá)0.5 mg·L-1[5]。lysikokianoside(210)有滅螺活性,對(duì)蝸牛的致死濃度為百萬(wàn)分之二[2]。
2.2.4酶抑制活性 lysikokianoside(210)對(duì)白血病HL-60細(xì)胞中由佛波酯(PMA)誘導(dǎo)的磷脂酶D的IC50值為3 μmol·L-1,對(duì)fMLP刺激的磷脂酶D的IC50值為8 μmol·L-1[2]。
從橄欖科(Burseraceae)植物卡氏乳香Boswelliacarterii中得到9,11-去氫-α-乳香酸(215)[26]。化合物215的化學(xué)結(jié)構(gòu)見(jiàn)圖13。
從忍冬科(Caprifliaceae)植物Viburnumsuspensum中得到3-oxo-11,13(18)-oleanadien-28-oic acid(216)[32]?;衔?16的化學(xué)結(jié)構(gòu)見(jiàn)圖13。
從無(wú)患子科(Sapindaceae)植物文冠果Xanthocerassorbifolia中得到3-O-β-D-glucopyranosyl (1→6)-β-D-glucopyranosyl-28-O-α-L-rhamnopyranosyl(1→2)[β-D-glucopyranosyl (1→6)]β-D-glucopyranosyl-21β,22α-dihydroxyl-olean-12,15-diene(217)[10]?;衔?17的化學(xué)結(jié)構(gòu)見(jiàn)圖13。
從衛(wèi)矛科(Celastraceae)植物Siphonodoncelastrineus中得到2α,3β,11α,13β-tetrahydroxyoleanan-12-one(218)[33]。化合物218的化學(xué)結(jié)構(gòu)見(jiàn)圖13。
圖13 化合物215~218的化學(xué)結(jié)構(gòu)